Bilim ve sözdebilim arasındaki ayrımı açık hale getirmek için, sözdebilimsel düşünüşün sorunları ve kusurları özetleyelim.

GÖZLEMLER: Belirli olay ve varlıkların nesnel duyumsaması (görme, işitme, vs.)
•    Gözlemciler hakkıyla eğitilmiş ve donatılmış değildir.
•    Gözlemciler olayları abartır, yanlış anlar ya da düşler.
•    Olumlu durumlar üzerinde durulurken; olumsuz durumlar göz ardı edilir.
•    Desteklenmeyen kişisel anekdotlara başlıca kanıtlar olarak bel bağlanır.
•    Ölçümler nesnel olmak yerine özneldir.
•    Gözlemler yinelenemez.
•    Üçkâğıtçılar hileli savlarda bulunurlar.

HİPOTEZLER: Olayların gözlenmesiyle veya açık nedenler ile ilgisi olan olabildiğince basit ve doğrudan, iyice tanımlanmış sözcüklerle ya da matematiksel bir ilişki şeklinde ifade edilen ve deneyler ile desteklenmiş önceki hipotezlerle uyum içinde olan bir genelleme.
•    Kesin öngörüler ve deneyler yapabilmek için yeterince açık bir biçimde ifade edilmemiş.
•    Gözlemlerin izin verdiğinden daha karmaşık.
•    Gizli nedenleri olan kişilerce yaratılmış.
•    Önceden var olan inanç sistemlerine sıkı sıkıya yapışmış.
•    Karizmatik kişiler tarafından yapılan otoriter beyanlar.
•    İyice sınanmış bilimsel hipotezlerden vazgeçer.
•    Duygulara başvurur.
•    Olası herhangi bir deney ile yanlışlığı gösterilemez.
•    Bir olayın tüm oluşları için geçerli değildir.

ÖNGÖRÜ: Doğrudan hipoteze dayanan, eğer hipotez doğru ise gelecekte olacak olan belirli bir olayı önceden kestirme ya da geçmişe ait; fakat önceden bilinmeyen bir olayın oluşunun hipotezle uyumlu bir açıklaması.
•    Mantıksal olarak hipotezi izlemiyor.
•    Değerlendirmek için çok genel ve belirsiz.
•    Çok geniş bir hata payına izin verir.

DENEY YAPMA: Öngörülerin yapıldığı olayların uygun biçimde eğitilmiş bir gözlemci tarafından fiziksel gerçeklikteki oluşlarının nesnel duyumsaması (görme, işitme, vs.) (Deney, gerçekte, bir diğer gözlem olduğuna göre bu liste tüm kusurları içermektedir.).
•    Gözlemciler hakkıyla eğitilmiş ve donatılmış değildir.
•    Gözlemciler olayları abartır, yanlış anlar ya da düşlerler.
•    Olumlu durumlar üzerinde durulurken; olumsuz durumlar göz ardı edilir.
•    Desteklenmeyen kişisel anekdotlara başlıca kanıtlar olarak bel bağlanır.
•    Ölçümler nesnel olmak yerine özneldir.
•    Gözlemler yinelenemez.
•    Üçkâğıtçılar hileli savlarda bulunur.
•    Değişkenler, özenle kontrol edilmez ve/veya özenle izlenmez.
•    Sonuçlar, diğer araştırmacılar tarafından doğrulanmaya tâbi değildir.
•    İnsan denekler, deney ve/veya hipotezin bilgisi sonucunda davranışlarını değiştirir.

YENİDEN ÇEVRİM: Deney öngörülerle uyuşuyor mu? Yanıtınız evetse, hipotez desteklenir; fakat kanıtlanmaz (sınırlı sayıdaki deneyler ile genel bir hipotez kanıtlanamaz; sadece desteklenebilir.) Yanıtınız hayır ise hipotez değiştirilmeli ya da atılmalıdır.
•    Deneyin doğal açıklamaları reddedilir.
•    Dogmatik hipotezler değişmeye açık olmayan bir biçimde tutulur.
•    Savlandığı gibi olayları örtbas etmenin kendiliğinden hipotezin doğruluğunu gösterdiği çıkarımı yapılır.
•    Genel bir hipotezi desteklemek için istatistik olarak anlamsız ve ilgisi olmayan verilere atıfta bulunulur.
•    Hipotezi destekleyemeyen sonuçlar atılır.

Bir önceki yazımız olan DİŞİ KEÇİ’NİN KALBİ başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.