Öngörülerde bulunmanın oldukça kolay olmasına karşın, çoğu zaman bunları sınamak için deneyler yürütmek oldukça zordur. Deneysel değişkenler özenle denetlenmeli ve izlenmelidir. Deney yapan kişi ve denekler potansiyel sapmalardan mümkün olduğunca kurtulmalıdır. Deneysel koşullar ve sonuçlar doğru olarak verilmelidir ki diğer bilim insanları yaptıkları deneylerin sonuçlarını karşılaştırabilsin ve farklılıklar varsa bunlann neden olduğunu çözümleyebilsin.

Bilimsel Çevirim
Eğer deney kusursuz bir biçimde planlandıysa ve deney sonuçlan öngörülerle uyumlu ise, mantıksal yönden hipotezin desteklendiğini (en azından yeniden sınandığını) söyleyebiliriz. Eğer deney sonuçları öngörülerle uyumlu değilse, hipotez yeniden gözden geçirilmeli ya da tamamen vazgeçilmelidir. Bu nedenle, bilim insanları hipotezlerine çok bağlı olamaz.

Gerçekte ise, yine de deneysel sonuçların ve öngörülerin karşılaştırılması güç olabilir.
Sonuçların öngörülere uyumunun ne kadar yakın olması gerektiğini (hangi hata payı ile) belirlemek her zaman kolay olmaz. Bu nedenle öngörünün saflaştırılması ve daha fazla sayıda deney yapmak, akla yatar bir kuşkudan kurtulmak için gerekebilir.

İşte bilimsel düşünceleri değerlendirmek için kullanılan akıl yürütme sürecinin bir özeti.

Hipotezler, Yasalar, Kuramlar ve Modeller
Bir deneyin öngörü ile uyum içinde olduğu her seferinde hipotez güvenilirliği ve inanılırlığı artar. Birçok sınamadan sonra hipoteze bir kuram denilebilir (Einstein’ın Görecelik Kuramı gibi). Kuramlar çoğu zaman bir yasayı açıklar. Yasa ise doğadaki bir çeşit düzenlilikle ilgili bir beyandır (Newton ’un Yerçekimi Yasası gibi). Kuramlar yasanın düzenliliğinin temel neden (ler) ini gerçek olarak varsayar. Diğer bir hipotez çeşidine ise model denilir ki bu da gözlenen olayların açıklanması için icat edilen gerçeğin bir temsili ya da benzetimidir ( Yeryüzünün tabaka tektoniği modeli gibi).

Bilimsel hipotezler hem açıklayıcı hem de öngörücüdür. Gözlenen olayların genel bir açıklamasına yardımcı oldukları gibi, neyin gözlenmesi gerektiğini öngörmeyi de sağlar.

Hipotezden öngörüye gitmek için bilim insanları tümdengelim denilen bir usavurum kullanırlar. Tümdengelim hipotezleri görünürdeki anlamları ile kabul eder ve eğer hipotez doğruysa ne olacağını öngörür (ya da geçmişte ne olmuş olabileceğini). Mantıksal anlamda öngörü; hipotez ne denli geçerli ise o denli geçerlidir. Hipotezin gerçeğini (ya da yanlışlığını) en son sınava, diğer bir deyişle deneye kadar taşır.

Bir önceki yazımız olan DİŞİ KEÇİ’NİN KALBİ başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.